Ведалар

Ведалар (санскр. veda - "веда" - білім) – үнді әдебиетінің б.з.д. 1 мыңжылдықтың 2 жартысының аяғы – бірінші жартысында жазылған ең көне діни және философиялық ескерткіштері,мұралары. Ведалар әнұрандар мен құрбандық шалу формулаларынан, теологиялық (діни) трактаттардан тұрады. Ведалардан Ежелгі Үндістанның мәдени-әлеуметтік өмірі туралы көптеген деректер ала аламыз.

Ведалар төрт жинақтардан тұрады: Ригведа - әнұрандар (гимндер) кітабы; Самаведа - "Әуендер, әндер Ведасы" кітабы; Яджурведа - "Құрбан шалу, ниет білдіру формулаларының Ведасы"; Атхарваведа – үндеулер кітабы.

Осылардың ішінде ең құндысы және өте көнесі Ригведа болады. Ол 10 мандалдардан (циклдерден) тұратын 1028 әнұрандарды қамтиды, бұларда бірқатар космогониялық (дүниенің пайда болуы туралы, табиғаттың кейбір құбылыстары туралы) әнұрандар баяндалған. Құдайларды мадақтайтын мифтер шешуші орын алады. Үш мыңнан асатын антропоморфтық (адамдар пішіндік) құдайлар аталған (Агни, Брихаспати, Вайо, Вишну, Индра, Митра, Сурья, т.б.). Салттық дәстүрлер, адамның психологиялық ерекшеліктері туралы жекелеген білімдер баяндалған. Түптеп келгенде, Ригведа діни және дүниетанымдық-философиялық елестер мен түсініктер түрінде ертедегі индийцтердің әлеуметтік қатынастарының бейнесін (картинасын) береді.

Ведалар бойынша, дүние үш әлемнен (локтардан) тұрады, сондықтан "үш лок" (үштік әлем) деп аталады. Агни жерді басқарады, Индра-әуе кеңістігін, Сурья (Сурия) – аспанды. Адамның өзі құдайлардың жасандысы, ал оның әкесі Күн құдайы Сурияның балаларының бірі Ману Вайвасвата болады. Атап айтқанда оған ертедегі индийцтердің жүріс-тұрысының белгілі ережелері баяндалған "Ману заңдары" жатады.

Ведалардың дамуындағы екінші кезең ведалық философиялық-діни сенімдерді, алдымен олардың салттылығын (ритуальность) тәртіпке келтіретін грамматикалық, филологиялық және этимологиялық (сөздің, морфеманың шығу тегі, тарихы) түсіндірушілер рөлін атқарған брахмандар деп аталынатындардың шығуынан кейін басталды. Мұнымен абыздар айналысты, олар жоғары құдай Брахма деп жариялаған жаңа дін-брахманизмді жасады. Ескіні ығыстыратын және табиғи емес, әлеуметтік күштерді бейнелейтін жаңа үштік пайда болады – Брахма (Құдай-жасаушы), Вишну (Құдай-күзетші), Шива (Құдай-күйретуші).

Ведалар әдебиетінің дамуының үшінші кезеңі араньяктарды (тақуалардың жүріс-тұрысы туралы ережелер кітаптары) және упанишадтарды – Ведаларды аяқтайтын сияқты философиялық трактаттарды (осыдан "веданта" - "ведалардың соңы, аяғы" деген ат) жасаумен байланысты. Упанишадтардың негізгі мәселесі Дүние мен адамның ара қатысы, байланысы және оларды қосу, біріктіру, үйлестіру.